KRUCHOŚĆ, ODPORNOŚĆ, ANTYKRUCHOŚĆ. JAK WOJNA KSZTAŁTUJE NOWE WYZWANIA W WYCHOWYWANIU ODPORNOŚCI ŻYCIOWEJ DZIECI I MŁODZIEŻY
DOI:
https://doi.org/10.28925/2412-124X.2025.14.1Słowa kluczowe:
antykruchość, dzieci wojny, kruchość, odporność życiowa, towarzyszenie społeczno-pedagogiczne, środowisko edukacyjne, wsparcie psychospołeczne, zdrowie psychiczne nauczycieli.Abstrakt
W artykule omówiono zjawisko kruchości we współczesnym dyskursie międzynarodowym i europejskim jako cechę niestabilności systemów społecznych i ludzkiego bytu w warunkach niepewności, konfliktów i kryzysów. Na podstawie materiałów analitycznych raportu OECD „States of Fragility 2025” przedstawiono istotę pojęcia „kruchość” jako połączenia podwyższonego ryzyka i niewystarczających możliwości społeczeństwa lub państwa, by skutecznie na nie reagować. Wykazano, że sytuacja w Ukrainie podczas wojny w dużym stopniu odpowiada cechom „życia w kruchości”, a jednocześnie ukazuje wysoki poziom odporności społecznej i psychologicznej, opartej na wzajemnym wsparciu, zaufaniu i solidarności.
W kontekście badań pedagogicznych przeanalizowano wzajemne powiązania między kruchością, odpornością i antykruchością w procesie wychowawczym w czasie wojny. Szczególną uwagę poświęcono kształtowaniu odporności życiowej jako wielowymiarowej cechy obejmującej zasoby psychologiczne, społeczne i osobiste. Przedstawiono mechanizmy rozwijania odporności życiowej dzieci i młodzieży poprzez pedagogiczne modelowanie sytuacji zagrożenia w bezpiecznym środowisku. Osobne miejsce zajmuje analiza środowiska edukacyjnego jako przestrzeni kształtowania odporności dzieci i młodzieży w warunkach wojny. W oparciu o dane UNICEF dotyczące podatności psychospołecznej dzieci autorzy uzasadniają potrzebę tworzenia szkolnej przestrzeni bezpieczeństwa, wzajemnego wsparcia i nadawania sensu doświadczeniom. Ukazano rolę nauczycieli w czasie wojny jako kluczowych partnerów uczniów, łączących funkcje edukacyjne, wychowawcze i terapeutyczne. Podkreślono, że wspieranie zdrowia psychicznego i zasobów emocjonalnych nauczycieli poprzez praktyki samoregulacji, uważności (mindfulness), arteterapii i twórczej refleksji jest niezbędnym warunkiem stabilności wspólnot edukacyjnych i wychowawczych.
Bibliografia
Amelina, V. M. (2023). Zhyttiestiikistʹ ta sotsialʹna pidtrymka molodi: znachennia vprovadzhennia novoi posluhy [Resilience and social support of youth: The importance of implementing a new service]. In Zrostaiucha osobystistʹ u smyslotsinnostnykh obrysakh: materialy Mizhnarodnoi naukovo-praktychnoi konferentsii (m. Kyiv, 23 lystopada 2023 r.) (р. 12–15). NAIR. https://ipv.org.ua/wp-content/uploads/2023/12/Zbirnyk-23.11.2023.pdf
Ministry of Education and Science of Ukraine (2024). Vijna ta osvita. 2 roky povnomashtabnoho vtorhnennia: zvit za rezultatamy doslidzhennia [War and education: Two years of full-scale invasion: Research report]. https://mon.gov.ua/static-objects/mon/sites/1/news/2024/02/10/Zvit.Viyna.ta.osvita.Dva.roky.povnomasshtabnoho-vtorhnennya.2024.ukr-10.02.2024.pdf
Voznesenska, O. L. (2023). Art-terapiia v chasy viiny: mozhlyvosti opanuvannia naslidkiv psykhotravm [Art therapy during wartime: Opportunities to manage the consequences of psychotrauma]. In Stratehichni orientyry osvity ta reabilitatsii v umovakh voiennoho stanu ta povoiennoho chasu: problemy, rishennia, perspektyvy: zbirnyk tez dopovidei Mizhnarodnoi naukovo-praktychnoi konferentsii (m. Zaporizhzhia, 26–27 zhovtnia 2023 r.) (р. 379–381). Khortytsya National Educational and Rehabilitation Academy. https://surl.li/zycfmq
Gera, T. I. (2014). Maindfulnes-tekhnika na zaniattiakh iz psykholohii yak element psykholohichnoho suprovodu maibutnikh pedahohiv [Mindfulness technique in psychology classes as an element of psychological support for future teachers]. Scientific Bulletin of Kherson State University. Series “Psychological Sciences”, 2 (1), 174–179. http://nbuv.gov.ua/UJRN/nvkhp_2014_2%281%29__34
Katsenko, A. L., Svintsytska, N. L., Sherstiuk, O. O., Hryn, V. H., Ustenko R. L., Lytovka, V. V., Bilash, V. P., Tykhonova, O. O., Tarasenko, Ya. A. (2024). Zhyttiestiikistʹ yak vnutrishnii kliuchovyi resurs osobystosti [Resilience as an internal key resource of personality]. In Psychology of development and sustainability of the individual: challenges and new opportunities: Materials of the International Scientific and Practical Conference May 23–24, 2024, dedicated to the 110th anniversary of the V. G. Korolenko Polytechnic University. (pp. 45–49). PNPU. http://elcat.pnpu.edu.ua/docs/%D0%97%D0%91%D0%86%D0%A0%D0%9D%D0%98%D0%9A%20%D0%A2%D0%95%D0%97_%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A4.%202024_1.pdf
Kohut, I., Nikulina, O., Syrbu, O., Zheriobkina, T., & Nazarenko, Y. (2023). Viina ta osvita: Yak rik povnomashtabnoho vtorhnennia vplynuv na ukrainski shkoly [War and Education: How one year of full-scale invasion affected Ukrainian schools]. CEDOS. https://cedos.org.ua/researches/vijna-ta-osvita-yak-rik-povnomasshtabnogo-vtorgnennya-vplynuv-na-ukrayinski-shkoly/
Motruk, T. O. (2023). Praktyka maindfulnes u psykhotherapevtychnii praktytsi [Mindfulness practice in psychotherapeutic practice]. Sloboda Scientific Journal. Psychology, 2, 30–34. https://doi.org/10.32782/psyspu/2023.2.5
Portnytska, N., Savchenko, O., & Tychyna, I. (2025). Psykhichne zdorovia pedahohiv v umovakh viiny [Educators’ Mental Health In Wartime]. Social and Practical Psychology Journal, 5, 40–48. https://doi.org/10.32782/psy-2025-5-6
Krasina, H., Havrylovska, K. (Eds.), Hurets, N., Don, O., Islam, M., Panchenko, N. (2023). Tekhniky artterapii v roboti kryzovoho psykholoha z tsyvilʹnym naselenniam v umovakh viiny [Art therapy techniques in the work of a crisis psychologist with civilians in wartime conditions]. FOP Zakharenko V. V.
Sysoieva, S. (2024). Profesionalizatsiia vchytelia v umovakh voiennoho stanu v Ukraini [Teacher professionalization under martial law in Ukraine]. Continuing Professional Education: Theory and Practice, 2, 7–17. https://doi.org/10.28925/2412-0774.2024.2.1
Taleb, N. N. (2021). Antykrykhkistʹ. Pro (ne)vrazlyve u realʹnomu zhytti [Antifragile: Things that gain from disorder] (M. Klymchuk, trans.). Nash Format.
Cheriezova, I., Frolova, O., & Serdiuk, N. (2024). Psykholohichni chynnyky zberezhennia mentalʹnoho zdorovia vykladachiv zakladiv vyshchoi osvity v umovakh viin [Psychological Factors of Preserving the Mental Health of Teachers of Higher Education Institutions in the Conditions of War]. Scientific Bulletin of Vinnytsia Academy of Continuing Education. Series “Pedagogy. Psychology”, 5, 184–189. https://doi.org/10.32782/academ-ped.psyh-2024-1.27
Dean, B. (n.d.) Vitality. Authentic Happiness. University of Pennsylvania. https://www.authentichappiness.sas.upenn.edu/newsletters/authentichappinesscoaching/vitality?utm_source=chatgpt.com
OECD (2025). States of fragility 2025. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/81982370-en
Shpancer, N. (2019). How Hardy Are You? The Psychology of Grace Under Pressure. Hardiness may be viewed as manifesting existential courage. Psychology Today. https://www.psychologytoday.com/us/blog/insight-therapy/201912/how-hardy-are-you-the-psychology-of-grace-under-pressure?utm_source=chatgpt.com
Southwick, S. M., Bonanno, G. A., Masten, A. S., Panter-Brick, C., Yehuda, R. (2014). Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives. European Journal of Psychotraumatology, 5 (1). https://doi.org/10.3402/ejpt.v5.25338
UNICEF (2022). Ukraine humanitarian situation report No. 24, December 2022. https://www.unicef.org/ukraine/en/documents/humanitarian-situation-report-december-2022
UNICEF (2024). Ukraine humanitarian situation report No. 38, March 2024. https://www.unicef.org/ukraine/en/documents/ukraine-humanitarian-situation-report-no-38-march-2024
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Світлана Сисоєва, Тетяна Куниця
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial 3.0 Unported License.
Тип ліцензії: Creative Commons Attribution Non-Commercial
Автор дозволяє:
- поширювати — копіювати, передавати свій твір,
- змінювати — переробляти, розвивати твір.
Умови такі:
- автор не дозволяє використовувати свій чи змінений твір з комерційною метою (Noncommercial),
- слід зберігати посилання на попередніх авторів у визначеній ними формі (Attribution). Ви повинні надати посилання на ліцензію та вказати, чи були внесені зміни. Ви можете це робити будь-яким розумним способом, але це не означає, що ліцензіат схвалює вас або ваше використання.
Автори залишають за собою право на авторство своєї роботи та передають журналу право першої публікації цієї роботи на умовах ліцензії Creative Commons Attribution License, котра дозволяє іншим особам вільно розповсюджувати опубліковану роботу з обов'язковим посиланням на авторів оригінальної роботи та першу публікацію роботи у цьому журналі.
Автори мають право укладати самостійні додаткові угоди щодо неексклюзивного розповсюдження роботи у тому вигляді, в якому вона була опублікована цим журналом (наприклад, розміщувати роботу в електронному сховищі установи або публікувати у складі монографії), за умови збереження посилання на першу публікацію роботи у цьому журналі.
